Zgodnie z proponowanymi przepisami:
• konsultacje stanowią sposób pozyskania opinii wspólnoty samorządowej w ważnych sprawach jej dotyczących (art. 5 ust. 1).
Co do zasady konsultacje są adresowane do wszystkich mieszkańców danej wspólnoty samorządowej (możliwe jest ich ograniczenie w przypadkach uzasadnionych).Konsultacje są przeprowadzane przez organ wykonawczy jednostki samorządu terytorialnego:
– z jego własnej inicjatywy,
– na żądanie organu stanowiącego,
– na żądanie grupy radnych liczącej co najmniej 1/3 ustawowego składu organu stanowiącego,
– na wniosek mieszkańców.
Wartym odnotowania faktem jest to, że wzmocniona została pozycja sołectw – ustawa przewiduje jasno i wyraźnie, że konsultacje mogą polegać na wyrażeniu stanowiska przez poszczególne zainteresowane zebrania wiejskie (art. 7 ust. 3);
• wysłuchanie obywatelskie stanowi de facto szczególny przypadek konsultacji. Jest ono jednak uregulowane w odrębny sposób. Stanowi ono sposób pozyskania opinii mieszkańców i innych zainteresowanych osób i podmiotów o projekcie uchwały organu stanowiącego jednostki samorządu terytorialnego (art. 9 ust. 1).
Ustawa przewiduje obligatoryjne wysłuchanie publiczne w odniesieniu do projektów uchwał o szczególnej doniosłości dla wspólnoty samorządowej – w szczególności statutu (wraz z jego zmianami), budżetu wraz z wieloletnią prognozą finansową, uchwał w sprawie planowania rozwoju.
Na wysłuchanie obywatelskie składa się umożliwienie zapoznania się z projektem uchwały i złożenia doń opinii oraz przeprowadzenie dyskusji publicznej nad projektem;
• zapytanie obywatelskie stanowi żądanie przeprowadzenia dyskusji publicznej podczas sesji organu stanowiącego (odpowiednio na posiedzeniu właściwej merytorycznie komisji) w sprawie ważnej dla wspólnoty samorządowej lub jej części (art. 12 ust. 1);
• obywatelska inicjatywa uchwałodawcza jest narzędziem, dzięki której grupa mieszkańców jednostki samorządu terytorialnego o odpowiedniej liczebności może wnieść do organu stanowiącego projekt uchwały – z obowiązkiem jego rozpatrzenia (art. 14 i następne projektu ustawy).