Historia

Informacja o Nowej Wsi w przewodniku monograficznym

WIEŚ (265 – 270 m n.p.m.)

Wieś położona jest na niskiej, płaskiej, prawobrzeżnej (zach.) terasie Soły. Od południa bezpośrednio graniczy z Kętami.

Historia
Wzmianka z 1477 r. wspomina „Nowią Wyesch”. Była ona wsią królewską, którą w 1485 r. król Kazimierz Jagiellończyk nadał Piotrowi Komorowskiemu za wyświadczone mu przysługi. Z kolei „dobra maleckie”, w skład których wchodziła również Wieś, przeszły po kądzieli w ręce Jordanów. W XVII w. należały do Porębskich z Grojca. Około połowy XVIII w. Nową Wieś posiadali kolejno: hrabia Franciszek Schwarzenberg – Czerny herbu Nowina, od 1764 r. – hrabia Kazimierz ze Słupów Szembek, który wieś tę i inne pobliskie wypuścił w dzierżawę Łukaszowi Moszyńskiemu.

W drugiej połowie XVIII w. Nową Wieś dziedziczyli Duninowie z Zatora, którzy wraz z Brzeszczami – w 1794 r. przekazali ją lekarzowi króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, Włochowi Kamilowi Dominikowi Gherii. Z chwilą śmierci Gherriego w 1814 r., Nową Wieś w spadku otrzymała jego wychowanica, Wiktoria Dembińska z Klosów, która po rozwodzie z Ludwikiem Dembińskim, w 1817 r. wyszła powtórnie za mąż za hrabiego Jana Chrzciciela Mieroszewskiego. W drugiej połowie XIX w. obszar dworski był w posiadaniu barona Edmunda Larisha (Larisza).

W listopadzie 1940 r. Niemcy w Nowej Wsi utworzyli tymczasowe getto żydowskie, do którego zwozili Żydów z Kęt i okolicy. Następnie getto to zlikwidowali, a jego mieszkańców wywieźli do obozów zagłady.

Różne obiekty
W zachodniej części wsi, przy drodze prowadzącej z centrum w kierunku Soły, znajdował się niegdyś folwark dworski, a obecnie baza kółka rolniczego. Dawny dwór jest budynkiem piętrowym, o kształcie obszernej kamienicy. Otacza go niewielki, bardzo zniszczony park, na którego części po II wojnie światowej zbudowano pawilon handlowy. Po zachodniej stronie szosy, prowadzącej z Oświęcimia do Kęt, w latach 1985 – 1993 stanął kościół pod wezwaniem św. Maksymiliana Kolbego.

Źródło:
Julian Zinkow, „ i okolice. Przewodnik monograficzny”, Oświęcim: Centrum Informacji, Spotkań, Dialogu, Wychowania i Modlitwy Galicyjska Księgarnia i Antykwarnia, 1994, str. 334


Historia Nowej Wsi

Tradycje historyczne Nowej Wsi sięgają już XIII w. Została ona wymieniona w akcie darowizny z 1238 r. jako jedna z wiosek przekazanych razem z Kętami przez wojewodę krakowskiego klasztorowi ss. benedyktynek w Staniątkach. Kolejne wzmianki pochodzą z XIV w. Wieś znalazła się w przywileju fundacyjnym, wydanym przez Jana II, księcia oświęcimskiego. Przywilej zawierał miejscowości zobowiązane do wypłacenia dziesięciny kościołowi w Mucharzu. Innym dokumentem, w którym jest mowa o Nowej Wsi, był akt sprzedaży księstwa oświęcimskiego z 1457 r. Zawierał on listę miast i wsi przekazanych królowi Kazimierzowi Jagiellończykowi przez księcia Jana III. Pod koniec XV w. natomiast „król Kazimierz Jagiellończyk nadał Nową Wieś magnatowi Piotrowi Komorowskiemu jako rekompensatę za wyświadczone mu przysługi w nieudanym objęciu tronu węgierskiego.”[1].
Piotr Komorowski następnie przekazał ziemie w posagu córce Elżbiecie i w ten sposób kolejnymi właścicielami stali się Jordanowie. W czasie, gdy Wieś należała do Katarzyny Maleckiej, mieszkający w niej kmiecie, żądni powiększenia swojego terytorium, zajęli nielegalnie część sąsiednich Czajek. Sprawą zainteresował się sam król Zygmunt I Stary, który „wyrokiem z roku 1532 nakazał kmieciom powrócić do rodzinnej wsi”[2].
Wieś nie była licznie zaludniona ani też zamożna. Wpływ na to miały charakterystyczne dla tego regionu częste powodzie i niełatwa sytuacja chłopów. Zobowiązani byli oni bowiem do pańszczyzny w zamian za możliwość użytkowania ziemi. Ich byt związany był z uzależnieniem od właścicieli, a tym samym z ciężką pracą. Rzeka Soła, płynąca przez wieś, dawała możliwość połowu ryb, a „dobre warunki hydrologiczne wykorzystane zostały do budowy młynów, które umożliwiały zdobycie zawodu młynarza”[3].
Początek wieku XVII przynosi kolejną zmianę. Dobra nowowiejskie z rąk dziedziców rodu Jordanów przechodzą na własność Hieronima Porębskiego z Grojca. W I połowie XVII w. wieś nabywają Duninowie z Zatora.
Okres zaboru austriackiego można nazwać okresem germanizacji. Na ziemie zaczęli napływać niemieccy i austriaccy osadnicy, mający niemały wpływ na wyparcie z tego regionu polskiej kultury.
Ród Duninów w 1794 r. przekazał wieś lekarzowi Stanisława Augusta Poniatowskiego, Karolowi Dominikowi Gherri. Natomiast „w poł. XIX wieku dobra dworskie Nowej Wsi nabył Edmund Larisch syn Karola Józefa Larischa”[4]. Mimo uwłaszczenia chłopów w 1848 r. ich sytuacja bytowa wcale się nie polepszyła. Chłopi buntowali się, a często także uciekali ze wsi. Sołtysi kilku wsi, w tym Nowej Wsi, napisali nawet skargę do cesarza Franciszka Józefa, „w której użalali się na nieprawne wykorzystywanie chłopów przez panów”[5].
Nie udało im się jednak osiągnąć żadnych korzyści. W 1918 r. Polska odzyskała niepodległość i tym sposobem ziemie oświęcimskie, w tym oczywiście Wieś, z powrotem wróciły do ojczystych granic. Niestety, nie na długo, jak się potem okazało.
Gdy wybuchła II Wojna Światowa wieś przejęły wojska niemieckie. Utworzyli w niej getto żydowskie, z którego przewożono Żydów do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu.
Sama bliskość obozu wywarła duży wpływ na mieszkańców wsi. Nie byli oni obojętni na to, co działo się zaledwie 15 km od nich. Angażowali się w walkę między innymi w oddziałach Armii Krajowej oraz Batalionów Chłopskich. Wielu z nich zginęło już na początku wojny, we wrześniu 1939 r. Warto również dodać że „ Wieś była jednym z punktów przerzutu więźniów-uciekinierów z obozu koncentracyjnego. Więźniowie ci byli tu ukrywani i przerzucani dalej na południe.”[6] Koniec II Wojny Światowej przyniósł wyzwolenie wsi spod rąk okupantów. Zaczął się nowy okres, nastąpiła zmiana warunków bytowych i dalszy rozwój miejscowości.

Według najnowszych dostępnych danych z dnia 1 stycznia 2011 r. zawartych w Biuletynie Informacji Publicznej Gminy Kęty, liczba ludności Nowej Wsi wynosi obecnie 3313 mieszkańców. Dla porównania – w XIX w., a dokładnie w 1857 r., wieś zamieszkiwało 659 osób.

Przypisy:
[1] F. Chmiel: Kościół parafialny pw. św. Maksymiliana Kolbego w Nowej Wsi. „Kęczanin”. 1998, nr 5, s. 10
[2] Tamże, s. 10
[3] Tamże, s. 10
[4] Tamże, s. 10
[5] J. Rodak: Rys historyczny Nowej Wsi. „Biuletyn Kulturalny”. Kęty 1989, s. 52
[6] Tamże, s. 53.

opracowała: Malwina Pocik


Strona Nowej Wsi na Wikipedii